Spomenici se prave od kamena, mermera ili bronze, pa ipak su osetljivi. Oni izražavaju raskrsnice kolektivnog pamćenja, njihov naručilac je obično država, a namera je često da se manipuliše kulturom sećanja. Kolektivno pamćenje ima i usmeni oblik, koji se formira iz priča i sećanja ljudi, ali nije uklesan u kamen i stalno se razvija. I pismeno kolektivno pamćenje je neiscrpno – istoričari, novinari, političari, pisci, pesnici, filmski stvaraoci i umetnici ga iznova i iznova preoblikuju. Svaka vlast hoće da se umeša u to dvoje, u najboljem slučaju iskristališe ono što tinja u pamćenju naroda, u najgorem slučaju, falsifikuje istoriju.
U kolektivnom sećanju Vojvođana, a što se tiče prve polovine dvadesetog veka, postoje dve traumatične raskrsnice: jedna su „hladni dani“, masakr koji se dogodio u zimu 1942. godine, kada su mađarski žandari i vojnici poubijali Jevreje, Srbe i Rome u Novom Sadu. Ulazak Mađara je skoro svuda podrazumevao ubistva, a sećanje na novosadsku tzv. raciju je koncentracija ovoga. Četiri glavna počinioca masovnog ubistva u Novom Sadu osuđena su i streljana posle rata. Na obali Dunava, na bronzanom spomeniku koji se zove Porodica, Jovana Soldatovića, a koji je podignut 1971. godine, na 66 bronzanih ploča napisana su imena postradalih.
Kada su partizani pobedili, i kada je i na teritoriji Vojvodine stupila na snagu vojna uprava, 1944/45. usledila je odmazda. O ovome se dugo nije smelo govoriti, događaj je samo u vidu šapata živeo u kolektivnom narodnom sećanju. Partizani su bez suđenja mučili i ubijali bezbrojne Mađare, Nemce i Hrvate, koji su bili proglašeni neprijateljima narodne vlasti, a za njih su tvrdili da su tokom rata sarađivali sa nemačkim i mađarskim okupatorom. Zahvaljujući trudu profesionalnih i istoričara amatera, novinara i pisaca, ova tiha masovna ubistva su izašla na videlo, te su devedesetih godina prošlog veka postavljene spomen-ploče i spomen-obeležja na vojvođanskim grobljima. U Subotici, bronzani spomenik koji se zove Vergede madar (Mučena ptica, prim. prev.), a koji je napravio Ferenc Kalmar i datira iz 1994. godine, obeležava sećanje na 1125 civila koji su tajno ubijeni u Subotici. Međutim, i do dana današnjeg može se čuti poneki srpski glas da se među žrtvama nalaze i imena ratnih zločinaca – to jest njilaša – zapravo, po nekima je spisak „pun“ imena ratnih zločinaca i za to postoje i dokazi.
A sada idejni plan i pred-radovi jednog novog spomenika dižu prašinu. Posle dužeg natezanja, doneta je odluka da se u Novom Sadu, ne na groblju, već na javnom trgu na Limanu, postavi spomenik žrtvama partizanskih represalija (prvenstveno mađarskim, ali ne samo mađarskim), koji će takođe biti u obliku ptice, belog turula (mitološka ptica u Mađarskoj, najviše liči na sokola, prim.prev.), mermerna statua Lasla Silađija, a na njoj će biti ispisane reči „U znak sećanja na sve nevine žrtve 1944-45“ na mađarskom, srpskom i nemačkom jeziku. Na ovom spomeniku naposletku neće biti imena, ali je postojao spisak od 1500 žrtava (koji su priložili prilikom inicijative). Prema rečima više ljudi koji su organizovali i nastavljaju da organizuju proteste protiv postavljanja spomenika – najzvučnija je organizacija Antifašistički front 23. oktobar – na ovom spisku se nalaze i imena mađarskih i nemađarskih ratnih zločinaca (njilaši, žandarmi), od kojih protivnici spomenika mnoge i navode. Razvila se i svojevrsna međupartijska borba: vladajuće stranke, uključujući SVM i njihove pristalice su za spomenik, dok su opozicione stranke, uključujući i SRS i većina civila u Novom Sadu protiv. Na protestima učestvuju građani, aktivisti i opozicionari Novog Sada. Oni koji su sarađivali sa okupatorima, ustaše, oficiri mađarske vojske, žandari, nisu bili „nevine žrtve“, tvrde, iako se i njihova imena nalaze na tom spisku.
Neki od demonstranata pominju „političku trgovinu“: ako je SVM podržao podizanje statue kralja Petra I Karađorđevića u centru Subotice, onda zauzvrat i Mađari mogu da podignu spomenik u Novom Sadu, ali ne u centru. I istoričar Miloš Bešlin ovo postavljanje spomenika smatra „istorijskim revizionizmom“. Prema njegovim rečima, tu se susreću dve desničarske ideologije i namere Vučića i Orbana. Bešlin tvrdi da u jednom gradu ne mogu biti dva suprotstavljena spomenika – misli na onaj na obali Dunava i ovaj koji se sad sprema na Limanu; prema njegovom mišljenju, predlagači spomenika koriste nevine žrtve da njima pokriju ratne zločince, zamagljujući tako i krvnika i žrtvu.
Đula Kiš, funkcioner SVM-a u Novom Sadu, izjavio je da su sve nesuglasice nastale zbog jednog nestalog dokumenta, upravo spiska sa imenima nevinih žrtava. Nema podataka o tome kako je ovaj spisak nestao i ko ga je sastavio.
Jasno je da je na pitanje novog spomenika u obliku ptice (turula?) politički uticano, ali s druge strane, istina je i da su vojvođanski Mađari i Švabe strahovito stradali u odmazdi 44/45. Skoro svi mi imamo nekog ko je bio žrtva ovoga u široj ili užoj porodici. Takođe je verovatno da je među ubijenima bilo njilaša ili njihovih simpatizera, ali je bilo i potpuno nevinih ljudi i to mnogo, mnogo više. Čak i ugledni antifašisti i srpski istoričari skloni su da zaborave strahote koje su počinili partizani. Razumljivo je da se potomci mađarskih, nemačkih i hrvatskih žrtava žale na nepravdu, ali je razumljivo i to kada Srbi protestvuju zbog imena njilaša i ustaša koji se prikazuju kao nevini.
Međutim, pitanje je da će se kolektivno pamćenje upleteno u mrežu političkih interesa razboleti još više, ako „loši lekari“ budu lečili istorijske traume. Osetljivost spomenika upozorava da nacionalistički stavom koji razdire nacionalne jade samo zatrujemo rane. A gubitnik je pak, multietnička Vojvodina.
Spomenik (Foto: bbc.com)
