Viktorija Aladžić: Kad je Subotica bila Evropa

Bez obzira koliko je Subotica, ako se poredi sa drugim gradovima, mala danas, u globalnom kontekstu; u njenom razvoju sadržana je i sabijena priča mnogih milenijuma razvoja ljudskog društva u svega dvestotinjak godina.

Razvoj ljudske civilizacije uglavnom se vezuje za razvoj gradova. Gradovi su te ključne organizacije ljudskog društva koje su iznedrile brojne inovacije omogućivši kreiranje uslova za razvoj društva, gradovi su čudotvorne laboratorije napretka gde se okupljaju pametni, sposobni i preduzimljivi ljudi koji, inspirišući jedni druge, dopunjujući se, podržavajući se uzajamno, ali ne retko i ometajući jedni druge, stvaraju rešenja za probleme sa kojima se susreću ljudske zajednice. Tokom istorije, smenjivali su se periodi u kojima su gradovi imali vodeću ulogu u razvoju neke društvene zajednice sa periodima gde je društvena organizacija dostizala nivo Imperije, sveobuhvatne i sveprisutne. Starogrčko društvo bilo je organizovano oko polisa, gradova – država, a posle je usledila Rimska imperija koja je zauzimala skoro kompletnu površinu celog poznatog antičkog sveta. No i u Rimskoj imperiji gradovi su bili nosioci razvoja, a pre svega Rim sa svojih, za to vreme neverovatnih milion stanovnika.

Razvoj svakog grada ima svoje svetle trenutke razvoja i napretka, ali i trenutke zastoja i propadanja, što je u savremeno doba vrlo evidentno. Mnogi gradovi su danas postali, kada je njihovo okruženje u pitanju, predimenzionirani sistemi koji gutaju svoju okolinu i iscrpljuju neobnovljive resurse preko granica podnošljivosti, smanjujući šanse budućih generacija na dostojanstven život. Drugi opet, kao Detroit u Americi, ostali su bez svoje industrijske proizvodnje, koja je bila motor razvoja, te se polako urušavaju, tražeći načina da prevaziđu krizu. Ali u gradovima se krije i seme jednog drugačijeg odnosa prema svetu, seme vitalnosti koja ne posustaje, seme koje pokušava da se razvije, uključujući sva bića, bez obzira koliko mala bila i kako nevažno izgledala; kao i sve aspekte života na planeti, tragajući za načinom života koji neće biti usmeren samo na trošenje i konzumiranje svega i svačega, već na ostvarenje kružnog procesa u kojem bi svi i sve bilo uključeno i u kojem bi se svi nusprodukti našeg života vraćali u životni ciklus kao resursi i uslov održavanja životnih ciklusa, umesto da se odlažu ili bacaju.

U tom procesu nastanka i razvoja gradova, pa i njihovog nestanka, svaki grad je priča o razvoju ljudske civilizacije, svaki grad oslikava suštinu ljudskog postojanja i svaki grad svedoči o naporima svojih stanovnika da dostignu prostranstva i visine izmaštane u trenucima sputanosti, ograničenja ili patnje. Bez obzira koliko je Subotica, ako se poredi sa drugim gradovima, mala danas, u globalnom kontekstu; u njenom razvoju sadržana je i sabijena priča mnogih milenijuma razvoja ljudskog društva u svega dvestotinjak godina.

Na početku 18. veka ljudi su ovde još živeli u zemunicama oko malog naselja koje je preostalo nakon povlačenja Turaka, raštrkanog u malom krugu oko razrušene tvrđave. Ljudi koji su se doseljavali tokom 18. veka doneli su sa sobom vinovu lozu, ovce i koze, a nastanili su se na granici pustare i močvare oko mreže vodotoka koji je tokom proleća plavio velike površine, pa i sam centar grada, jer su ga koristili u sistemu odbrane od neprijatelja. Porodice koje su se doselile, sa raznih prostora Balkanskog poluostrva, koje je još bilo pod upravom Turaka, ali i sa prostora širom Evrope, podigle bi svojim rukama, na uzdignutom terenu jednodelne i dvodelne kućice od blata, na ledini na kojoj nije bile ničega i započinjali su svoj skromni život. Da bi imali ogrev i građu za krovove kuća, morali su da sade drveće po obodu grada na severu i istoku, šume koje i danas okružuju Suboticu. Šuma je osim toga zadržavala pesak pustare da ne zasipa naselje i pružala je zimi zaštitu od severnih vetrova. Ali trebalo je vremena da sadnice postanu šuma, a da stanovnici koji su se bavili poljoprivredom postanu građansko društvo.

U tom sporom razvoju prvi veliki subotički projekti su bile izgradnje dve crkve: crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg izgrađene 1726. godine i katedrale Svete Terezije izgrađene 1779. godine, u stilu baroka, na samom kraju razvoja ovog stilskog pravca koji je započeo negde oko 1600-te godine u Italiji i Francuskoj. Prvi veliki građanski projekat, potom, bio je izgradnja zgrade Velike gostione i pozorišta 1854. godine, 278 godina nakon prvog pozorišta Džejmsa Barbidža izgrađenog u Engleskoj 1576. godine.

Velika gostiona sa pozorištem je izgrađena u stilu klasicizma oslanjajući se na evropske uzore 16. i 17. veka. Projektant zgrade je bio inžinjer Janoš Škulteti, koji je 1862. godine napravio preuređenje spratne kuće Gabora Vermeša (Dimitrija Tucovića 2) za potrebe uvođenja prve telegrafske centrale u Subotici. Vermešovu kuću je takođe 1845. godine projektovao Škulteti u stilu klasicizma, i ona spada među prve spratne građanske kuće koje su u Subotici počele da se grade tokom četrdesetih godina 19. veka. Telegraf je u Subotici uveden svega trideset godina nakon što je Morze (Samuel F. B. Morse) napravio prve skice ideja ovog sistema. To znači da su vesti iz sveta počele da stižu u grad mnogo brže nego ranije, te da se nisu više prenosile poštanskim službama na konjski pogon, odnosno kroz predstave putujućih pozorišnih trupa.

Sledeći veliki poduhvat bio je uvođenje železnice u grad, 1869. godine, 100 godina nakon što su prve gvozdene šine izlivene u Engleskoj za potrebe prevoza uglja iz rudnika. Železnica je subotičkim građanima i preduzetnicima omogućila povezivanje sa ostalim delovima Evrope, transport i izvoz robe, i bila je svojevrsan motor razvoja. Ali ono što je u tom razvoju bio najznačajniji motor jeste ljudski potencijal.

Mladi Subotičani su počeli da se školuju u velikim centrima Monarhije i Evrope: Beču, Budimpešti, Cirihu, Minhenu, Ahenu, Parizu. Nakon školovanja su se vraćali u Suboticu i sa sobom donosili različite ideje i inovacije. Osamdesetih godina 19. veka, dolazi nova generacija inžinjera i arhitekata u grad koji donose sa sobom uticaje iz Evrope. Jedan od pionira koji je u mnogim oblastima bio prvi u Subotici u uvođenju inovacija bio je graditelj Titus Mačković. Titus je prvi projektovao palate i kuće u stilu neorenesanse u gradu, i prvi je uveo gvozdeni I profil u međuspratnu konstrukciju spratne kuće Luke Aradskog (Štrosmajerova 4), umesto drvenih greda, 1880. godine. Ovo je bila značajna inovacija budući da su ranije primenjivani drveni stropovi bili vrlo nepovoljni kao građevinski materijal sa aspekta opasnosti od požara. Pruski svod i gvozdeni I profili u međuspratnim konstrukcijama kuća u Subotici pojavili su se dakle 80 godina nakon što su ove konstrukcije bile primenjene pri izgradnji industrijskih objekata, odnosno predionica u Engleskoj.

Arhitektonski stil neogotika stigla je u Suboticu 1893. godine izgradnjom Vojnić palate (Korzo 1) koju je projektovao budimpeštanski graditelj Janoš Jedlička, 28 godina nakon završetka londonskog parlamenta koji je u velikoj meru uticao na uvođenje ovog arhitekonskog stila u evropsku arhitekturu; pa su recimo Zavetna crkva (1879.) i gradska kuća u Beču (1872 – 1883), kao i parlament u Budimpešti (1885 – 1904) takođe izgrađeni u ovom stilu. Električna centrala čija namena je bila napajanje tramvajskih linija, osvetljenje gradskih ulica ali i domaćinstava završena je 1896. godine u Subotici, a prvi tramvaj krenuo je prema Paliću 8. septembra 1897; svega 20 godina nakon što je napravljena prva električna hidrocentrala u Engleskoj 1878. godine, a prvi eksperimentalni električni tramvaj napravljen u Petrogradu 1880. godine. Ovo su već pokazatelji da se Subotica, krajem 19. veka, intenzivno približila svetskoj utakmici u uvođenju tehnoloških inovacija.

Godine 1899. dvojica arhitekata su projektovali prve objekte u stilu secesije u Subotici: Ferenc Rajhl dve najamne prizemne kuće u ulici Vase Stajića 11 i 13, koje su na žalost porušene 2010. godine, i Titus Mačković koji je projektovao najamnu palatu Lajoša Fazekaša, danas u Age Mamužića 13. To se dogodilo samo šest godina nakon pojave secesije u Briselu, gde je Viktor Horta projektovao kuću Tasel, završenu 1897. godine. U projektu Fazekaševe palate Mačković je uveo još jednu inovaciju, međuspratnu tavanicu od armiranog betona, samo tri godine nakon izgradnje prve predionice prema sistemu monolitne armirano-betonske konstrukcije francuskog inženjera Enebika (François Hennebique) patentiranom 1892. godine.

Dakle, daleka i zaostala provincija sa početka 18. veka, samo dve stotine godina kasnije, postaje regionalni centar koji paralelno sa drugim centrima prednjači u uvođenju najsavremenijih tehnoloških inovacija. Spisak bi bio poduži, kada bismo nabrajali sve inovacije. Vrhunac izgradnje svakako čine tri ključne subotičke građevine: Sinagoga, Gradska kuća i Rajhlova palata, od kojih svaka na svoj način; a pre svega Sinagoga svojom inovativnom, jedinstvenom, pionirskom konstrukcijom; predstavljaju vrhunska dostignuća početka 20. veka u Evropi i koja su danas neizostavni deo svetske baštine. I to su bili najsvetliji trenuci u istoriji grada, kojih se i danas rado prisećamo.

Prof. dr Viktorija Aladžić (1959, Subotica, Srbija) je arhitekta, istraživač i aktivista u oblasti očuvanja i razvoja arhitektonskog i urbanog nasleđa. Zaposlena je kao vanredni profesor na Građevinskom fakultetu u Subotici, Univerziteta u Novom Sadu. Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i magistrirala iz oblasti Proučavanja, zaštite i revitalizacije graditeljskog nasleđa, a doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu iz oblasti prostornog planiranja. Učestvovala je na mnogim domaćim i međunarodnim radionicama, seminarima, konferencijama i napisala brojne radove iz oblasti zaštite, valorizacije i razvoja urbanog i graditeljskog nasleđa, koji su objavljeni u brojnim domaćim i međunarodnim časopisima.

(Slobodna reč)

Naslovna fotografija: Prof. dr Viktorija Aladžić (privatna arhiva)