Kada je Ferenc Deak, „mudrac svoje domovine“ bio prozvan od strane predstavnika u Parlamentu sredinom 1848. godine kao ministar pravde u vladi Baćanjija da donese zakon o štampi, Deak je – prema zapisima – interpelaciju ovim rečima: „Ali zakon o štampi već postoji. On se sastoji od jednog paragrafa: „Ne sme se lagati.“
U međuvremenu, u Mađarskoj i Srbiji su doneti zakoni o medijima, ali izreka koja se pripisuje Deaku nije uvrštena ni u jedan od njih. Svaka vlast je nastojala da štampu stavi u svoju službu i kontroliše javno mnjenje.
35 godina od pokretanja nedeljnika Čaladi Ker, 20. decembra 1990. godine, poklapa se sa 35 godina borbe za slobodnu mađarsku štampu u Vojvodini. Pokretanje novog nedeljnika bio je odgovor na nastojanje tadašnjeg vojvođanskog premijera Radomana Božovića (kome su se rugali kao „glavnom urediku Vojvodine“) da provali i stavi pod svoju kontrolu štampu na mađarskom jeziku. Bio je to period posle raspada bivše Jugoslavije, oktobarske revolucije 1988. godine, tj. jogurt revolucije, što je značilo i ukidanje prethodnog samoupravnog statusa (Socijalističke) Autonomne Pokrajine Vojvodine. Kum novina bio je Oskar Kantor, neumorni seoski reporter. A ja sam ubrzo dao ostavku na mesto direktora Foruma, 29. aprila 1991. godine. Čaladi Ker je do tada već prevazišao početne poteškoće. U našim krajevima Čaladi ker je postao prvi privatizovani list.
Najteže godine za Čaladi Ker bile su ratom razorene devedesete, kada nije bilo papira, nekad štamparskog mastila, pa čak ni novca za plate.
35 godina od njegovog pokretanja bilo je ispunjeno gotovo stalnim društvenim tenzijama i nemirima u ovom regionu, a koji su ugrozili slobodu govora i štampe, uključujući i Čaladi Ker.
Dvanaestogodišnja vladavina Slobodana Miloševića srušena je 5. oktobra 2000. godine. Tada se činilo da u Srbiji počinje proces demokratizacije, od kojeg građani očekuju smenu režima i efektivne društvene promene. Međutim, ovaj period je trajao samo do ubistva premijera Srbije Zorana Đinđića 12. marta 2003. godine, nakon čega je počeo postepen povratka na staro.
U poslednjem periodu su se i unutar starosedelačke zajednice Mađara u Vojvodini desile velike promene. Broj Mađara u Vojvodini se skoro prepolovio. Sa 339 491 1991. godine, što je tada činilo 16,9 posto ukupnog stanovništva, spao je na 182 321 ili 10,47 posto do 2022. godine.
Politička uloga mađarske zajednice ovde je degradirana na služenje srpskoj vladajućoj stranci, a prava mađarske zajednice su atrofirala. Još veći problem je, međutim, pogoršanje javnog raspoloženja i morala u mađarskoj zajednici usled potčinjavajuće i kompromitujuće diktature SVM-a. Ovo zanemarivanje gotovo da ugrožava opstanak zajednice.
Napori SVM-a da dominiraju štampom na mađarskom jeziku preko Mađarskog nacionalnog saveta (MNS) počeli su za vreme predsednika stranke Jožefa Kase (1945-2016). Ištvan Pastor (1956-2023) je to nastavio – i to i danas traje.
Mađarski nacionalni savet, na čelu sa SVM-om, postao je osnivač dnevnog lista Mađar So, nedeljnika Het Nap i Pannon RTV-a. Tako je u medijima – a i u javnom životu – zavladao jednopartijski (SVM) monopol i jednoglasnost.
Na primer, Ferenc Čik Nađ, urednik exYupress kolumne Mađar So-a, otpušten je 28. aprila 2005. godine, jer je preuzeo članak pod naslovom Savatohihetošeg (Pouzdanost reči) iz onlajn novina Vajdašag Ma (Vojvodina danas), a koji sam ja napisao povodom izbora direktora u Mađar So-u. Čaba Presburger, glavnik urednik dnevnog lista, razrešen je na sednici Mađarskog nacionalnog saveta (MNS), 23. juna 2011. godine. Odluka je pre svega obrazložena činjenicom da „mađarski dnevni list sa najvećim tiražem nije dao adekvatne informacije o nekoliko važnih događaja u mađarskom javnom životu u Vojvodini“.
Pod SVM-om i MNS-om – sa izuzetkom Čaladi Ker-a i Sabad Mađar So-a – nezavisna štampa, sloboda izražavanja i govora su ukinuti.
Smenjeni su odlični urednici, udaljeni novinari ili su oni sami podneli ostavke. Oni koji se nisu slagali sa novom, propagandističkom uređivačkom politikom lista, dospeli su na ulicu.
Arpad Fremond, predsednik MNS-a, naziva ovu informaciju „prema našem ukusu“. On takođe odlučuje „ko će biti pozvan na konferenciju za štampu“, a ko ne. Erika Kabok, zadužena u MNS-u za informisanje, postala je poznata po svojoj izjavi „manimo više to objektivno novinarstvo“.
Raznovrsne informacije su jedan od najvažnijih zahteva za napredak. Nedovoljno informisana osoba ne može ravnopravno da učestvuje u procesima donošenja odluka i time postaje njihov predmet. Stoga, štampa mora da izveštava o činjenicama i da stalno vrši svoju nadzornu ulogu! Međutim, u Srbiji većina štampanih proizvoda služi režimu. Nije slučajno što su studenti i nezadovoljni građani 14. aprila blokirali javnu televiziju (RTS), a veliki je uspeh što su vlasti odlučile da 28. raspišu novi konkurs za članove REM-a.
Mediji čiji je „osnivač“ MNS u osnovi se održavaju državnom podrškom Srbije i Mađarske, jer im je u interesu da mogu da diktiraju štampi ono što žele.
I mađarska zajednica u Vojvodini mora da odluči da li želi slobodno i nezavisno novinarstvo. Da li želite da se suočite sa stvarnošću ili birate samoobmanu i manipulaciju?
Međutim, da bi ideja o demokratskoj slobodi medija preovladala, sistem mora da se promeni!
U sadašnjim društvenim okolnostima, novinarstvo i nezavisno novinsko izdavanje nisu gotovo ništa manje u opasnosti nego kada je osnovan Čaladi Ker. Iz nedelje u nedelju smo morali da se nosimo sa poteškoćama i problemima. Nekim čudom su sačuvane novine i njihova nezavisnost.
Bez nezavisne štampe nema demokratije, a bez nje nema socijalnog dijaloga, ali ni napretka!
Antal Bozoki
Čaladi Ker (Foto: csaladikor.com)
