Mađarska kinematografija je, kao i sve evropse doživljavala uspone i padove kroz dekade, ponajviše uslovljena ratovima i geopolitičkim položajem. Prve ozbiljnije posleratne promene su započete šezdesetih godina prošlog veka, konkretnije 1969. , kada je mađarski film „Junaci Pavlove ulice″ Zoltana Fabrija postao prvi mađarski film nominovan za Oskara. Takođe, film je u to vreme bio jedini mađarski, i jedan od malobrojnih filmova iz Istočnog bloka koji je američki mejdžor, u ovom slučaju 20th Century Fox otkupio za američku distribuciju.
Šezdesete su širom sveta izazvale mnoštvo suštinskih promena u američkom društvu, kreiranjem hipi pokreta, koji je u velikoj meri inspirisao i evropske umetnike. Evropa je još uvek zaceljivala posleratne rane, ali se pod velikim uticajem francuskog Novog talasa evropska kinematografija dosta promenila. Odgovor na francuski pokret je bio srpski Novi talas, koji je iznedrio autore poput Želimira Žilnika, Dušana Makavejeva, Žike Pavlovića i Lordana Zafranovića. Mnogi mađarski reditelji koji su režirali tokom šezdesetih su se najviše proslavili u naredne dve dekade. Među njima su bili Zoltan Fabri, Miklo[ Jan;o, Ištvan Sabo (koji je za film „Mefisto″, 1981. osvojio prvog Oskara za strani film), Šandor Sara, Peter Basko, Karolj Mak i Pol Šandor.
Ipak, mađarski film se uvek više oslanjao na realizam i dela klasične književnosti. Tek kasnije su počeli da se pojavljuju žanrovski filmovi, poput „Kontrole″ crne komedije-trilera iz 2003. godine koji je vrlo zapažen u svetu. Među istaknutim i najpriminentnijim autorima iz sedamdesetih je svakako Bela Tar, koji je debitovao filmom „Porodično gnezdo″. Isprva on se fokusirao na pravac koji je nazvao „društvenim filmom″, tačnije ostvarenjima koja su se fokusirala na svakodnevne ljudske priče, u stilu cinema verite-a.
Tar osamdesetih znatno menja svoj stil ali i tematske elemente u svojim filmovima. Umesto u neku ruku „lakših priča″, on se fokusira na dosta tragičnije i mračnije teme uz veliku dozu pesimizma. To je bio realizam koju mađarski film do tada u velikoj meri nije posedovao, ponajviše zbog toga što se na film gledalo kao na zabavu i rasterećenje. Usledili su filmovi „Jesenji almanah″, „Prokletstvo″ i možda najkultniji „Satantango″ iz 1994. godine. Film je osim dosta mračne atmosfere ostao upamćen kao jedan od najdužih evropskih filmova u istoriji koji je osvojio mnoštvo nagrada. Traje čitavih sedam sati, tačnije 432 minuta. Istoimeni roman Lasla Krasnahorkaija je bio Tarova opsesija preko deset godina, i inicijalno je planirao da ga snimi 1985. ali je zbog tadašnje vrlo represivne mađarske politike ostao nerealizovan još punih devet godina. Film koristi vrlo neuobičajen filmski jezik i nekonvencionalnu montažu. Tar je objasnio da su scene tendenciozno trajale 10-11 minuta kako bi se atmosfera i odnosi među ljudima realističnije prikazali, a i radnja koja je smeštena uoči raspada SSSR-a je zahtevala drugačiji stil. Film ima svega 150 rezova, a trajanje scena se dosta poredilo sa Alfredom Hičkokom koji je bio ljubitelj dugih scena, koje su posebno vidljive u filmu „Konopac″ iz 1948. u kom su scene simetrično izdeljene na deset osmominutnih sekvenci. Tar je koristio stari trik, takođe znan Hičkoku, „skriveni rez″, gde se tehnikom navodnog filmskog kontinuiteta rez golim okom i ne primeti. U modernijoj kinematografiji to je bilo vidljivo u filmovima „Čovek ptica″ Alehandra Gonzalesa Injaritua, koji je Tara i naveo kao jednog od omiljenih reditelja, i „1917″ Sema Mendeza.
Ištvan Sabo je konačno Mađarskoj nakon pet nominacija, od kojih su dve uzastopne bile za njegove filmove „Poverenje″ i „Mefisto″, za drugopomenuti osvojio najprestižniju filmsku nagradu. Nakon velikog uspeha, još dva filma Ištvana Saba su bila nominovana, „Pukovnik Redl″ (1985) i „Hanusen-noć magije″ (1988). Od ukupno deset nominacija za Oskara od 1965. godine pa do danas, čak četiri filma su Sabova. Dve godina nakon poslednje nominacije, a i dalje na vrhuncu slave, Sabo je 1990. godine bio gostujući profesor na beogradskom Fakultetu dramskih umetnosti (FDU).
Kontrola (2003) (Foto: theculturetrip.com)
Nakon „Hanusena″, usledila je velika pauza kada je u pitanju nagrada Oskar jer se nijedan film nije našao u užem izboru, niti je nominovan. Krajem devedesetih, a naročito početkom dvehiljaditih, mađarski film se dosta žanrovski reformiše i izlazi iz okvira surovog realizma i posleratnih priča o bedi i nemaštini. Film iz 2001. „Napušteni″ ponovo skreće pažnju evropske publike na mađarski film, nakon čega su usledili eksperimentalni film „Štucanje″, „Kontrola″, „Čovek bez sudbine″, koji vraća fokus na žrtve Holokausta. Film „Taksidermija” iz 2006. Đerđa Palfija pravi iskorak u kombinovanju žanrova, kombinujući motive iz nadrealizma, komedije i horora koji zapravo govori o mađarskoj istoriji nakon Drugog svetskog rata pa do danas.
Sledeći film koji je vratio Mađarsku na mapu kada je reč o američkoj publici je „Sveska″ iz 2013. Janoša Sas-a, adaptacija prve novele koja je deo nagrađivane trilogije Agote Kristof. Film se našao u užem izboru za Oskara, ali su za mađarsku kinematografiju naredne dve godine bile krucijalne, ako ne i najbitnije u skorijoj istoriji.
„Beli bog″, drama o devojčici Lili koja udomljava psa, mešanca Hagena, i odlazi da živi sa rigoroznim ocem koji je nije video od rođenja, je skrenuo veliku pažnju na festivalu u Kanu, na kom je osvojio prestižnu nagradu „Un Certain Regard″. Film je možda i najneobičniji mađarski film, jer govori priču o različitosti kroz oči psa, koji trpi nasilje jer je mešanac. Možda i najgenijalniji obrt u priči je kada se Hagen oslobodi i motiviše ostale zlostavljane pse da dignu revoluciju i osvete se ljudima koji su ih povređivali. Film je svakako metafora za sve manjine, sve one čiji se glasovi nisu mogli čuti, koji su bili ućutkivani i koji se najzad oslobode.
Šaulov sin (2015) (Foto: theculturetrip.com)
Sledeće, 2015. godine Mađarska osvaja drugog Oskara za remek-delo Lasla Nemeša „Šaulov sin″. Film je postao najnagrađivaniji mađarski film u istoriji, osvojivši pored Oskara i Zlatni globus, Gran Pri u Kanu i BAFTU. Nemeševa Holokaust drama pristupa tematici oca koji traži izgubljenog sina u nacističkom logoru, pričajući priču iz ugla oca, doslovno koristeći kameru kao oči glavnog junaka. Osim vrlo potresnih scena, „Šaulov sin″ je i vrlo napeto ostvarenje, koje je zbog nekonvencionalne upotrebe kamere i filmskog narativa po mišljenju većine renomiranih filmskih kritičara, jedan od najboljih i najbitnijih filmova iz prethodne dekade.
Duša i telo (2017) (Foto: dailynewshungary.com)
Dve godine kasnije, film „Telo i duša″, rediteljke Ildiko Enjedi osvaja Zlatnog medveda u Berlinu, a Mađarskoj donosi desetu, i za sada poslednju nominaciju za Oskara. Film se bavi često zapostavljenim temama, introvertnosti i autističnosti, koje su gledaocima predstavljene kroz život protagonistkinje Marije. Film je posebno pohvaljen zbog promene fokusa sa „velikih″ priča na „male″, ali one ličnije, u ovom slučaju one koja se bavi mentalnim zdravljem i pozicijom ljudi koji su različiti i neshvaćeni u modernom društvu.
Od realizma, preko „društvenog bioskopa″, dokumentarizma, Holokausta i ugnjetavanih pasa koji dižu revoluciju, mađarski filmovi su uvek bili deo jedne od najbogatijih istočnoevropskih kinematografija. Osim što su obilovali raskošnom glumom i autorskom režijom, u njima su se ogledale velike društveno-političke promene ali i emancipacija Mađarske nakon ratova, otpor staljinizmu, perioda tranzicije i predaje Komunističke partije, pa sve do potpune integracije države i njenih stanovnika u moderne tokove Evropske unije.
Viktor Vilotijević
Dan mađarskog filma (Foto: hungarytoday.hu)
