U Temerinu je pronađena kantorska notna sveska iz Sente, stara 150 godina

Jedan od ciljeva udruženja Gerdhardforum u Nemačkoj je da mapira i dokumentuje preostale izvore crkvene muzike iz bačke i banatske nemačke zajednice. Prošlo je već nekoliko godina otkako sam se pridružila istraživačkoj grupi kao nezavisni istraživač i himnolog. Iako je crkveno muzičko nasleđe banatskih Nemaca u velikoj meri dokumentovano, na teritoriji bivše Jugoslavije spavaju mnogi banatski vredni izvori, a najviše bački. Pošto živim u Senti, za razliku od mojih kolega, udaljenost mi ne predstavlja toliki problem, ali je sada situacija obrnuta nego što je obično: kao nezavisni istraživač, uglavnom putujem pola ili cele dane da bih iz prve ruke videla pojedine izvore!

Jedno od ovih putovanja me je dovelo do parohijske crkve u Temerinu. Kao i mnogo puta do sada, tražila sam nemačke rukopisne izvore na galeriji. Videla sam jednu napuštenu klupicu za orgulje u zabačenom uglu. Otvorila sam je i među golubijim izmetom i drugim otpadom, uspela sam da izvadim nekoliko tvrdih poveza, rukom pisanih notnih svezaka. U početku nije bilo jasno koliko je tačno to tomova, te sam pažljivo počela da ih razdvajam. Koricu gornjeg toma je pojela kiselina – a debeli kartonski omot je sprečio da tečnost teče i dalje i uništi dragoceni notni zapis! Tako da sam potvrdila da ima šta da se dokumentuje: takođe sam poslala takozvana „jozefinistička“ pevanja sa mise,  koja se nalaze na kraju jedne od knjiga, u Gerdhardforum. Širenje ovih narodnih pesama bilo je odlučujuće i za to doba i za region: Prema reformama katoličke crkvene muzike cara Jozefa II Habzburškog, one su bile propisane kao standardne pesme u celoj monarhiji (neke od njih se i danas mogu naći u revidiranoj pesmarici Hožana). Pesme na nemačkom jeziku pronađene u Temerinu pisane su gotikom, odnosno kurzivom.

A ono što uopšte nisam očekivala je sledeće: u knjižicama sa tvrdim povezom našla sam većinu pesama napisanih na mađarskom jeziku, a na unutrašnjim koricama je svuda pisalo: „Imre Elme, u Senti, 1872.“ Zaprepašćeno sam stajala na mestu otkrića. Literatura o ckrvenoj muzici ne pominje rukopisne kantorske knjige sa muzikom iz Sente, štaviše, ovo bi mogla biti višetomna serija čiji liturgijsko-muzički repertoar pokriva čitavu crkvenu godinu (zahvaljujem se prečasnom dr Tiboru Selešiju, parohu temerinskom, od koga sam dobila dozvolu da odnesem kući ovaj vredan ciklus rukopisa u vlasništvu crkve u Temerinu, podelim ga na tomove, uredim i dokumentujem njegov sadržaj. Retrospektivno mogu reći da se moja pretpostavka potvrdila, ciklus rukopisa zaista obuhvata čitavu liturgijsku godinu u posmatranom periodu).

Nije bilo sumnje u vrednost otkrivenog izvora – slučajno sam naišla na njega tražeći nemačke crkvene pesme. Ali nije slučajno, što se naša jedina kantorska knjiga, koja ove godine puni 150 godina, nalazi u Temerinu.

Ako se nakratko osvrnemo u prošlost, katolička crkva je ponovo formirana u Senti 1755. godine, nakon što je Marija Terezija 1751. godine osnovala Tiski krunski okrug i naredila da se oblast naseli stanovnicima katoličke ili istočno-grčke veroispovesti. Počeci obnovljene katoličke vere nisu baš bili bez oblaka: prva, rudimentarna crkva je ubrzo propala; u početku je čak i prečasni živeo samo u jednoj seoskoj kući. Međutim, gradnja provincijalne barokne kamene crkve završena je do 1770. godine, a petosobni komforni parohijski stan je završen do 1772. godine. Crkvene orgulje izgrađene su 1824. godine. Barkona crkva je izgorela 1911. godine, zajedno sa tadašnjom gradskom kućom, a zajedno sa njima je uništen i značajan arhivski materijal. Međutim, četvorotomna senćanska kantorska knjiga je sačuvana. Razlog ovome je možda to što do 1911. godine sveske više nisu bile u crkvi u Senti – u ormanu pored orgulja, negde na galeriji na nekoj polici itd. gde su se obično držale takve stvari.

Prvi put sam na ime Imrea Elmea naišla u vidu „Emerih Elme“ u spisima Franca Meca, koji se bavio dinastijom kantora Turnovski Svetog Filipa.

Rodom iz Svetog Filipa, Elme je takođe bio učenik Turnovskog; službovao je kao kantor u Temerinu između 1872. i 1914. godine. Pretpostavljam da je već te godine, odnosno 1872. poneo sa sobom sveske pisane u Senti, koje su tako spašene od senćanskog požara 1911. godine. Do sada nisam uspela da pronađem arhivsku građu o boravku „Mađara“ Imrea Elmea u Senti, parohijske 1872. godine, kada je pripremljen ciklus kantorskih knjiga. Međutim, sačuvani su neki dokumenti koji se odnose na mesto kantora u Senti (na primer zapisnici), iz kojih se vide poslovi i problemi parohije, koji su uveliko nabujali tokom sto godina. U zapisniku seoskog zbora od 11. oktobra 1852. godine na primer, govori se o budućim obavezama kantora, a pored detalja o plati, upadljivo je pobrojan broj kantorskih dužnosti: 400 sahrana godišnje (250 odraslih i 150 dece u proseku), 100 venčanja, 500 inicijacija, krštenja… Na osnovu ugovora iz 1853. godine, pomoćnik kantora je sigurno bio preko potreban dvadesetak godina! Čini mi se da je 1872. godine Imre Elme bio pomoćnik kantora parohije Sent Ištvan. Iako u parohijskoj arhivi još nisu pronađeni podaci o njemu (delatnost pomoćnika kantora nije uvek bila obuhvaćena parohijskom historia domus, ako su je uopšte redovno vodili), ali ono što je sigurno jeste to da je pesme on zapisao 1872. godine, svojim lepo čitljivim rukopisom koji otkriva njegovu obuku za kantora. Notni zapis nemačkih i mađarskih pesama je identičan, a iz kaligrafskih naslova nemačkih kurzivnih naslova jasno je da je čitav ciklus kantorskih knjiga delo jedne te iste ruke.

U slučaju rukopisnih notnih zapisa, koji su u našem slučaju i savremeni dokumenti crkvene muzike, možemo primetiti i nekoliko odajućih znakova:

1. iako nije neuobičajeno da stranice ostanu prazne – možda rezervisane za kasnije umetanje – značajan deo notnih zapisa i tekstova je i dalje urađen u Senti: kasniji temerinski kantori su Elmeovoj partituri dodali grafitom i crvenom olovkom sledeće: „ovako pevaju temerinski vernici“ ili: „tako peva tetka Marika“ itd.;

2. na unutrašnjem delu jednog tvrdog poveza i dalje je sačuvan pečat Friđeša Bernera, knjigovesca i ornamentara iz Sente;

3. sva četiri toma datirana su 1872. godine, tako da je Elme verovatno svakodnevno pisao u sveske; morao je da služi u Senti najmanje godinu dana da bi mogao da dokumentuje materijal cele liturgijske godine u svojim sveskama (sistem današnjih liturgijskih godina: A,B,C za nedelje, i I-II za radne dane, tek je u primeni od Drugog vatikanskog sabora);

Za to vreme, odnosno 1872. godine, glavni kantor u Senti je bio Jene Miklošvari, koji je, uzgred budi rečeno, bio i njegov budući tast. Proučavajući porodično stablo kasnijeg kantora iz Sente, Đule Balašija, uspela sam da povežem niti između Imrea Elmea i parohije Sent Ištvan. Prema gradskoj hronici Andora Dudaša, pokojnog lokalnog istoričara, Antal Miklošvari je bio kantor u Senti od 1811. godine. Njegov sin Jene ga je nasledio u službi od 1853. godine. Među ćerkama Jenea Miklošvarija, Mari, koja je imala reputaciju kao tako izvanredna pijanistkinja da je čak i List hteo da je povede na svoju koncertnu turneju, međutim otac joj to nije dozvolio, udala se za Imrea Elmea, „temerinskog kantora“. To je sve što hronika pominje. Dakle, drugi Miklošvari kantor je zapravo svekar „pomoćnog kantora“. Elme Imre se konačno nastanio u Temerinu sa svojom porodicom, nažalost, samo nekoliko od njihove brojne dece je dostiglo punoletstvo. Imre je preminuo 1914. godine.

Višegeneracijska upotreba u Temerinu, ostavila je traga na tomovima ciklusa kantorskih senćanskih knjiga iz 1872. godine. Kasniji kantor Đula Bakoš, koji je bio u službi do 1926. godine, napisao je na unutrašnjoj strani korica jedne od knjižica imena kantora koji su službovali u Temerinu do 1846. godine. Spisak su kontinuirano vodili i u periodu posle Bakoša. Knjižice otkrivaju tragove intenzivne upotrebe: one su datirane redovno do II Vatikanskog sabora, budući da se muzika koja prati liturgiju suštinski nije promenila sve do 1970-ih. Tada su se pojavile novokomponovane crkvene pesme vezane za obnovljenu liturgiju; tada je naša kantorska knjiga definitivno izbačena iz upotrebe, jer mnogi tekstovi starih pesama, eventualno melodije, više nisu bile prikladne za obnovljenu liturgiju, pa su – iako, crkvena zabrana, tamo-vamo, moć navike – vremenom ipak izašle iz upotrebe.

Senćanska kantorska knjiga 2022. godine puni 150 godina. Bila je u upotrebi oko sto godina, što je svakako značajno za jednu takvu vrstu knjige sa notnim zapisima, pisanih rukom. Uprkos poslednjih 50 godina, koje su se uglavnom odnosile na nedostatak znanja, ovo popunjavanje praznina je ipak izašlo na videlo, putem ovog našeg crkveno-muzičkog izvora za koji se može reći da je potpun, te se možemo približiti jednom prošlom vremenu i svakodnevnom životu njegovih likova, a u kom je ličnost kantora oličavala most između liturgije i narodne religioznosti. Detaljnija analiza rukopisa je verovatno samo proces koji je već započeo. Do sada sam držala predavanja o značaju, repertoaru senćanskog izvora na raznim međunarodnim konferencijama. Veliko je interesovanje pratilo, kako u Sekešfehervaru, tako i u Atini, pojavu izvora himnoloških notnih svezaka iz ovog regiona i analizu efekata kulturnog transfera. Kompletna digitalizacija svezaka se trenutno odvija u Zavodu za kulturu vojvođanskih Mađara u Senti. Značaj Elmeovih kantorskih knjiga i njihovo uvažavanje u različitim krugovima crkvene muzike i kulturne istorije, biće u budućnosti nezamislivi bez jednog izdanja kritičkog izvora, na koji će nadamo se doći red narednih godina.

Dr Reka Mikloš

 (Doktor crkveno-muzičkih nauka, muzički pedagog i direktor Kulturnog kutka. Predaje gregorijansko pevanje u okviru programa obuke vojvođanskih mađarskih katoličkih crkvenih muzičara pri Fondaciji Cor Jesu. Predvodi Senćanski kamerni hor Cor Jesu, vodeći je član Međunarodnog himnološkog udruženja. Profesionalni predavač gregorijala u benediktinskoj zajednici Schwanberg-Rödelsee CCR. Turistički vodič na mađarskom, nemačkom, engleskom i rumunskom jeziku.)

Kantorska knjiga pisana rukom (Foto: privatna arhiva)