Novčići iz vremena mađarskog kralja Svetog Ištvana su najraniji i najstariji mađarski novčići, a samim tim i izuzetno značajni – upravo takav jedan srebrnjak je nedavno dodat numizmatičkoj zbirci Gradskog muzeja u Bečeju.
Raško Ramadanski, arheolog – kustos Gradskog muzeja u Bečeju, govorio je za lokalne novine Moj Bečej o tome, kako bi ova institucija želela da poveća svoju numizmatičku zbirku, nabavkom prvog srpskog srednjovekovnog novca i novčića kuće Arpadove. Nakon toga, numizmatičar amater Martin Ugarković, koji je već u više navrata donirao stari novac numizmatičkoj zbirci muzeja, poklonio je ustanovi jedan od prvih srednjovekovnih srpskih novčića, a nedavno i srebrnjak iz doba Svetog Ištvana.
-Želeo bih da naglasim da nije reč o lokalnom nalazu, Martin Ugarković je novčić kupio na sajmu kolekcionara antikviteta u Subotici. Ja sam takođe i sudski veštak i uspeli smo van svake sumnje da utvrdimo autentičnost novčića. Ovo je srebrni denar iz vremena Svetog Ištvana – rekao je Raško Ramadanski.
Arapski novac u Karpatskom basenu
Pre pojave mađarskog novca, vizantijski i arapski zlatni i bakarni novac su u početku bili u opticaju na mađarskim teritorijama, ali i drugde u regionu. U Karpatskom basenu, srebrni novac arapskih kalifata i emirata, posebno novac Abasidskog Kalifata, bio je zaista popularan.
U Muzeju Jas u Jasberenju nalazi se jedinstveni srednjovekovni arapski srebrni novac, dirhem, prečnika 25,5 mm i težine 3,19 grama, koji je iskovan u doba kalifa al-Mutavakila, a koji je vladao između 847. i 861. godine, u Samari, tadašnjoj prestonici današnjeg Iraka. U 9. i 10. veku, muslimanski dirhemi su cirkulisali kao međunarodna valuta u istočnoj Evropi, dostižući do krajnjeg severa preko Vikinga i drugih trgovaca. Preci Mađara mogli su se sa njima susresti u stepi. Većina primeraka je probušena i nisu korišćeni kao valuta, već kao dekorativni elementi – piše muzej o nalazu, jedinstvenom u Karpatskom basenu.
Prevod natpisa na aversu arapskog novčića glasi: „Nema Boga osim Alaha. On je jedini, drugog Boga nema. U ime Boga, ovaj dirhem je iskovan u Samari 237. godine. Sa Alahom koji određuje prošlost i budućnost, ko u njega veruje, vaskrsnuće“.
Prevod natpisa na reversu novčića: „Alah, Muhamed je njegov prorok, al-Mutavakil ala Alah, Muhamed je Božji prorok, poslao ga je i vodio da širi reč čak i ako je mnogobošci ne prihvate.“
Početak islamskog kalendara, 622. god. p.n.e, ako ovome dodamo 237 godina navedenih na novčiću, dobićemo 859, što zaista spada u vreme vladavine kalifa al-Mutavakila.
Denar Svetog Ištvana
Posle ovog perioda, zapadnoevropski, u suštini, nemački novac, takođe se pojavljuje i na teritoriji Mađarske, koji je na kraju postao model za prvi srebrni novac Svetog Ištvana, a u čije se vreme počev od njegovog krunisanja, redovno kovao novac.
-Mađarsko pravljenje novca počelo je izdavanjem kovanog novca kralja Svetog Ištvana, što znači da Mađarska ima ogromnu monetarnu tradiciju, budući da se novac u zemlji kovao više od hiljadu godina. Postoje srednjovekovni vladari čiji novac jeste bio rasprostranjen, jer je kovan u velikom broju, ali pojava novca Svetog Ištvana nije bila česta. Srebrnjak u našem posedu vredan je i zbog toga – istakao je Raško Ramadanski.
Sveti Ištvan je kovanje novca smatrao izuzetno važnim kako bi se održala ekonomska i politička stabilnost zemlje. Pored toga, kraljevske titule i simboli koji se pojavljuju na novčićima ojačali su moć Svetog Ištvana i osećaj državnosti. U tadašnjim kovnicama su kovani kvalitetni srebrnjaci.
Glavna valuta tog doba bio je denar, koji se kovao od srebra, a natpisi na njemu bili su na latinskom. Na aversu novčića koji se nalazi u zbirci muzeja nalazi se natpis STEPHANVS REX (Kralj Ištvan), odnosno lično ime i titula vladara, a na reversu, pored krsta, piše REGIA CIVITAS (Kraljevski grad). U to vreme država je imala najmanje dva sedišta, jedno u Estergomu, drugo u Sekešfehervaru, a novac je kovan u jednom od njih, verovatno u Sekešfehervaru, prema mišljenju Raška Ramadanskog.
Inače, sačuvane su dve verzije srebrnih denara, na aversu drugog je ruka koja drži koplje sa natpisom Lancea Regis (kraljevo koplje), a na reversu je jedna crkva sa natpisom Regia Civitas.
-Kao što smo pomenuli, Mađari su se sa novcem susreli i pre osnivanja države, ali je novac u 9. i 10. veku još uvek smatran novitetom, jer je finansijska ekonomija još uvek bila u povoju i robna razmena je još uvek funkcionisala. Novac u to vreme još nije imao nacionalni karakter, bio je feudalne ili u najboljem slučaju verske prirode i igrao je važnu političku ulogu, pošto nisu svi vladari kovali novac. Pored svojih političkih, vojnih, verskih i kulturnih poduhvata, Ištvan je počeo da gradi i finansijski sistem Mađarske, a sistem denara usvojen u to vreme bio je jasan znak zapadne orijentacije mlade mađarske države. Velika je čast i privilegija što smo stekli tako vredan komad mađarske istorije, a koliko znam, u Vojvodini tako nešto ima samo Gradski muzej u Senti – rekao je Raško Ramadanski.
Kada je napravljen prvi srpski novac?
Dva veka ranije nego što se verovalo – pisao je Raško Ramadanski u stručnom časopisu Hereticus 2021. godine. Prema ranijim saznanjima, kralj Stefan Radoslav (1228-1233) bio je prvi srpski vladar koji je kovao bakarni i srebrni novac. Srednjovekovni bakarni novčić, koji po mišljenju Ramadanskog ovo dovodi u pitanje, pojavio se na aukciji Roma Numismatics Ltd. u Londonu. Na novcu je latiničnim slovima ispisano ime Vladimir, a kako kaže Ramadanski, osim Srbina, tada su vladali i jedan Bugarin i Rus Vladimir, ali su oni na novcu koristili ćirilična slova, pa on misli da je na novcu ime Jovana Vladimira (990-1016), koji je bio vladar Duklje, najmoćnije srpske kneževine tog vremena, između 1000. i 1016. godine. Ramadanski smatra da bi, ukoliko bi dalja otkrića to potkrepila, to predstavljalo ogromnu prekretnicu u saznanjima o prvom novcu srpskih i južnoslovenskih vladara.
Budućnost novca
Prema dosadašnjim saznanjima, počeci kovanja novca sežu u 7. vek p.n.e kada je Gig, kralj Lidije, bio prvi koji je kovao novac, ali se potomstvo uglavnom seća njegovog naslednika iz 6. veka pre naše ere, Kreza, koji se smatra jednim od najbogatijih vladara antičkog istoka (izreka „bogat kao Krez“). On je uveo sistem kovanja novca od čistog zlata i srebra. Verovatno ne mnogo iza Lidijaca, počelo je kovanje novca i u nekim grčkim polisima, a po ugledu na Grke, i stari Rimljani su počeli sa kovanjem novca u 6. veku p.n.e. To su počeci duge istorije novca. Ali šta će biti kraj te priče?
Ukratko rečeno, novac je osuđen na digitalizaciju – navodi u svom sažetku u publikaciji iz 2003. godine OECD, odnosno Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, o budućnosti novca. Gotovina će stoga pre ili kasnije nestati, a digitalni novac će zauzeti njegovo mesto.
Sve više zemalja širom sveta bavi se pitanjem digitalnog novca koji izdaju centralne banke (CBDC – Central Bank Digital Currency). Ukupno 130 zemalja već istražuje uvođenje CBDC-a, ali njegovo uvođenje može još potrajati. Digitalni evro će ući u fazu testiranja u bliskoj budućnosti, ali se puna primena planira tek 2028. godine. Prema jednoj studiji EU, za sada bi bilo previše rizično uvesti CBDC, jer bi uvođenje digitalnog evra značilo konkurenciju za komercijalne banke i druge finansijske institucije, a što bi moglo imati veoma ozbiljne posledice u trenutnoj situaciji. U nekim zemljama, kao što je Švedska, gde je upotreba gotovine već veoma mala, uvođenje CBDC-a moglo bi da ubrza korak ka potpunoj digitalizaciji. U drugim zemljama u kojima i dalje preovladava upotreba gotovine, to bi se verovatno i dalje nastavilo, uprkos uvođenju CBDC-a.
Potpuna eliminacija gotovine zavisi od mnogo faktora, pa bi njen potpuni nestanak mogao da potraje decenijama.
Roža Feher
Lancea Regis denar (Foto: facebook.com)
